GÖktÜrk (orhun) Yazitlari(genİŞ ArŞİv)

ORHUN KİTABELERİ
Toplulukları ''Millet'' yapan unsur, sahip oldukları ortak tarihtir. Ortak tarih eğer yazılı ise millet olmak ve tarihe damga vurmak daha büyük bir önem ve anlam kazanır. Genellikle Çin kaynaklarına başvurularak yazılmak istenen Türk tarihi, 1837 yılında Orhun Kitabeleri'nin bulunmasıyla tarih içindeki hak ettiği yerini almıştır.

Göktürkler bilindiği gibi milattan önceki asırlarda Hunlar tarafından kurulup çeşitli boylar tarafından idare edilen Asya'daki büyük bir imparatorluktur. Göktürk İmparatorluğu kağanlar tarafından idare ediliyordu. Bumin Kağan, Göktürk hakimiyeti kurduğu sene öldü ve üç oğlu sırasıyla kağanlık yaptılar. Göktürk İmparatorluğu'nun doğu kısmı 630 yılında Çin entrikaları ve devlet otoritesinin yıpranması gibi nedenler yüzünden Çin hakimiyetine geçti. Ancak İlteriş Kağan 680 yılında bu hakimiyete son verdi. İlteriş Kağan'ın Bilge Kağan adındaki oğlu, babasının ardından devletin otoritesini daha da güçlendirdi. Tarihe "Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin" olarak geçen Orhun Kitabeleri, İlteriş Kağan'ın oğlu Bilge Kağan döneminde insanlığa kazandırılmıştır.

Türk Adının Geçtiği İlk Türkçe Metin
Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin ve bilge vezir Tonyukuk'un, günümüzde Moğolistan sınırları içinde kalmış bir bölgede, Balbal denen taşlara yazdırdıkları kitabeler, Türk tarihine ışık tutan önemli vesikalardır. Bir hakanın, halkına hesap vermesi, halkın devlete, millete vazifelerinin hatırlatılması, düşmanın entrikalarına nasıl karşılık verileceği ve Türk'ün yüksek ahlak ve seciyesinin anlatıldığı bu kitabelerin bulunması, tarihçiler açısından 19. yüzyılın en önemli olayları arasında gösterilmektedir. Abidelerin birincisi olan Kültigin Abidesi'ni 732'de Bilge Kağan yaptırmıştır. İkinci abide olan Bilge Kağan abidesini, Bilge Kağan'ın ölümünden 1 yıl sonra oğlu yaptırmıştır. Üçüncü abide Tonyukuk abidesi ise, Bilge Kağan'ın kayınpederi Tonyukuk tarafından 720 yılında yaptırılmıştır. Orhun civarında, Orhun alfabesi ile yazılı başka kitabeler de bulunmuştur.

Türk Tarihinde Önemli Bir Dönem
Orhun Kitabeleri'nin bulunuşunun Türk tarihinde çok önemli bir yeri vardır. Orhun harfleri ile yazılı kitabelerden Cuveyni Tarih-i Cihanküşa adlı kitapta bahsedilmektedir. Ayrıca Çin kaynaklarında da bu kitabelerden bahsedilmektedir.

Orhun Kitabeleri 1899 yılında Rus araştırmacı Yadrintsev tarafından bulunmuştur. Daha sonra Kültigin ve Bilge Kağan Kitabeleri olduğu anlaşılan bu kitabeler 1890 ve 1891 yılında Finlandiyalı ve Rus bilim heyetleri tarafından da incelenmiştir. Yazıtları deşifre eden Danimarkalı tarihçi Vilhelm Thomsen, kitabeleri katalog halinde dünyaya tanıtmıştır. ABD ve Japonya'dan gelen tarihçilerin yaptıkları araştırmada, aynı bölgede 6 yeni kitabe daha bulunmuştur. ABD'de çalışmalar yürüten genç bilim adamı Talat Tekin, Orhun Türkçesinin gramerinden yola çıkarak kitabelerin deşifresini son haline getirmiştir.
Kül Tigin Abidesi


Bilge Kağan tarafından kardeşi Kül Tigin adına yaptırılmıştır. Kağan olmasında önemli rol oynayan Kül Tigin'e duyduğu minnet duygularının ifadesi olarak, Bilge Kağan tarafından yaptırılan Kül Tigin Abidesi, Orhun Kitabeleri arasından en dikkat çekici olanıdır.

Oyuk bir kaide içine oturtulmuş olan Kül Tigin Abidesi, kazılardan çıkarıldığında devrilmiş durumdaydı. Rüzgara maruz kalan kısımları zamanla silinen Kül Tigin abideleri, saf olmayan mermerden yontularak yapılmıştır. Doğu cephesinin üstü kağan işareti ile, Batı cephesi ise büyük bir Çince kitabe ile kaplıdır. Diğer üç cephesi ise Türkçe kitabelerle doludur.

Abidenin civarında türbe enkazı, pek çok heykel parçaları ve abideye çıkan iki tarafı heykeller ve taşlarla dizili 4,5 km'lik bir yol bulunmaktadır. Bu heykeller arasında Kül Tigin'in başı, karısının gövdesi ve yüzünün bir kısmı bulunmuştur. Abidenin ve türbenin inşasında Türk ve Çin sanatkarlar birlikte çalışmışlardır. Yazıları Bilge Kağan'ın yeğeni Yollug Tigin yazmıştır.

Bilge Kağan Abidesi
Kül Tigin Abidesinin 1 km uzağındadır. Çince kitabenin altından Türkçe kitabe devam etmektedir. Ancak Çince kitabe tamamen silinmiştir. Bilge Kağan'ın ölümünden 1 yıl sonra oğlu tarafından yaptırılmıştır. Kitabede Bilge Kağan ve yeğeni Yollug Tigin'in sözleri yer almaktadır. Bilge Kağan Kitabesi hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve silinti Bilge Kağan Kitabesinde çok fazladır. Bu abidenin etrafında yine türbe enkazı, heykeller ve balballar bulunmaktadır.

Tonyukuk Abidesi
Diğer iki abidenin biraz daha doğusunda bulunmaktadır. Devrilmemiş dört cepheli iki taş halindedir. İkinci taşta aşınma daha fazladır. Yazılar yukarıdan aşağı doğru yazılmıştır. Bu abideyi, İlteriş Kağan'ın isyanına katılan ve o günden Bilge Kağan devrine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan, büyük devlet adamı Tonyukuk, yaşlılık döneminde bizzat diktirmiştir. Yazılı metin Tonyukuk tarafından hazırlanmıştır. (www.turkdunyasi.org)

Kitabeler Korunmalı
Kitabelerde son yıllarda yapılan araştırmalarda büyük bir yıpranma olduğu gözlemlenmiştir. Nitekim kitabeler bulundukları yerde hiçbir muhafaza tedbiri olmadan, açık havada bırakıldıkları takdirde, yıpranmaya devam edecektir. Mevsimler ve gece ile gündüz arasındaki şiddetli ısı farklılıkları, kum ve kar fırtınaları, ayrıca insanlar ile hayvanların tahribatı abidelerin ömrünü oldukça azaltmıştır. Arkeologlar ise Orhun Kitabeleri'nin bir an önce kapalı bir alana alınması gerektiği görüşünde birleşmektedir. Ancak bölgeye gelen turistleri göz önünde bulunduran Moğolistan yetkilileri Orhun Kitabeleri'nin kapalı alana alınması fikrine sıcak bakmamaktadırlar. Türkiye'nin girişimleri sonucunda son yıllarda Orhun Kitabeleri'ni koruma altına alan Moğolistan yetkilileri, insanlık tarihinin en muhteşem kalıntılarının çevre düzenlemesini yapmaya başlamıştır.

Orhun Kitabeleri Restore Ediliyor
Moğolistan Cumhurbaşkanı Natsagin Bagabandi, 1998 yılının Mart ayındaki Türkiye ziyareti sırasında, Orhun Kitabeleri'nin restorasyonu için hazırlanan anlaşmaya imza atmıştı. Devlet Bakanı Abdulhaluk Çay, geçtiğimiz Temmuz ayında Moğolistan'a giderek "Moğolistan'daki Türk Anıtları Projesi"ni yerinde inceledi. Restorasyon projesi kapsamında geçen yıl Moğolistan'a 37 bilim adamı gönderildiğini anımsatan Abdulhaluk Çay, Orhun Abideleri'ne ilişkin taşların koruma altına alındığını bildirdi. Bakan Çay şunları kaydetti:
"Daha evvel bu taşlar üzerinde Japonlar çalışmış ve tahribatlar oluşturmuştu. Ekibimiz tarafından, Japonların yaptığı bu tahribatlarının izalesine çalışıldı ve büyük ölçüde de bu taşlar tedavi edildi. Daha uzun süre o coğrafyada varlığını devam ettirecek hale getirildi."
Bakan Çay, proje kapsamında yer alan Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk abidelerinden oluşan Göktürk Abideleri'nde yürütülen projenin, Türkiye'nin yurt dışında gerçekleştirmiş olduğu en büyük arkeolojik çalışma olduğunu bildirdi. Çay, "Proje tamamlandığında Türk tarihinin yeniden yazılacağını söyleyebilirim" dedi.